Navarra D.O.

Navarra is een Spaanse autonomia die uit één provincie bestaat, die ook Navarra heet. Het neemt een brede strook bergachtig land in beslag tussen de Pyreneeën in het noorden en de Ebro (en La Rioja) in het zuiden, en het grenst aan País Vasco in het westen en Aragón in het oosten. De hoofdstad is Pamplona. De naam van deze stad is afgeleid van Pompeiopolis, wat herinnert aan de Romeinse provincie onder Pompei, voordat het een middeleeuws Koninkrijk werd. In Navarra's hoogtijdagen, tijdens het bewind van koning Sancho el Viejo (1005-1035) strekte het koninkrijk Navarra zich uit van Bordeaux tot Barcelona.
Pamplona is bekend om het feest van San Fermín dat elk jaar op 7 juli gevierd wordt en waarbij stieren in de straten worden losgelaten. Navarra staat bekend om zijn wijn, eerst vooral de rosados maar tegenwoordig ook de rode en witte wijnen.
Hoewel er slechts één provincie is, heeft Navarra toch twee grote wijnen, de D.O. Navarra en de D.O.C. Rioja, de laatste wordt gemaakt in zes districten die aan Rioja Baja grenzen in het zuidoosten.
De D.O. Navarra heeft de laatste jaren erg zijn best gedaan om uit de schaduw te komen van zijn bekendere buurman. Wijnproducenten in deze streek wagen zich aan gedurfde experimenten op allerlei gebieden, van druivencomposities tot gistingstechnologie en rijpingsprocessen, om te zien waartoe hun streek, wijnstokken en druiven in staat zijn.
Op de voorgrond staat het instituut EVENA (Estación de Viticultura y Enología de Navarra), die haar intrek heeft genomen in een verbouwde distilleerderij in Olite. EVENA begon als een onafhankelijk bedrijf (toen nog EVENSA genaamd), maar maakt nu deel uit van het Landbouwdepartement van de Autonome Regering. Alle D.O. streken hebben een oenologisch instituut, maar EVENA gaat verder dan gewone oenologie. Ze is één van de meest vooruitstrevende en best uitgeruste in heel Europa, met als gevolg dat wijnboeren en -producenten van alle uithoeken van het land (en buitenland) toestromen om het instituut te bezoeken en advies te vragen over diverse aspekten van wijnbouw en keldertechniek. EVENA's werk begint bij de wijnstokkwekerijen (er zijn er 60 in Navarra die samen 5,5 miljoen planten leveren per jaar), waar ze erop toeziet dat de wijnstokken gezond, sterk en virusvrij zijn.
De organisatie heeft ook experimentele wijngaarden die over de hele D.O. verspreid zijn, zodat elk type bodem en alle microklimaten vertegenwoordigd zijn. Zij beheert ook een speciale kwekerij in Olite waar 40 soorten wijnstokken op 25 Amerikaanse onderstammen worden verbouwd om na te gaan wat ze opbrengen en hoe de opbrengst in Navarra verhoogd kan worden.
Op oenologisch gebied biedt EVENA faciliteiten als kwaliteitscontrole aan Navarra's wijnboeren, door het ter beschikking stellen van 's werelds modernste wijnlaboratoria, zeer compleet, van microbiologische analyse tot smaakkeuringen en evaluatie. EVENA maakt elk jaar haar eigen wijnen van de experimentele wijngaarden. Alles wordt daarbij uitgeprobeerd, samenstellingen van verschillende druivenvariëteiten, gistingstechnieken, verschillende temperaturen, het mengen van diverse wijnen, rijping en ontwikkeling. Elk jaar is het grote uitverkoop in de vroegere distilleerderij, waarbij de overschotten experimentele wijn tegen aantrekkelijke prijzen de deur uitgaan, om plaats te maken voor wijnen van het volgende jaar. Maar EVENA is geen commerciële wijnproducent, het gaat veel meer om het experiment en de voorlichting.
De voordelen van dat voorlichtingsproces worden natuurlijk via de wijnboeren en -producenten aan de wijnconsument doorgespeeld. Zelfs de meest door de wol geverfde traditionalisten van de bodegas in Navarra hebben moeten toegeven dat virusvrije wijnstokken in een moderne wijngaard met goede zorg voor hygiëne en gistingscontrole, uiteindelijk betere wijnen opleveren en... betere prijzen.

Gastronomie
In de betere restaurants in Pamplona kunt u voortreffelijk eten: ganzelever met wilde champignons, gestoomde zeebaars, gegrilde duif en palingpastei. Buiten de stad is het veel lamsvlees wat de klok slaat: gegrild, gebakken, geroosterd of op nog een andere manier bereid, en geserveerd met hartige, sterk gekruide, pikante Baskische sauzen of gebakken paprika's en tomaten, salades en 'menestras de verduras del tiempo' die met veel verse streekgroenten gemaakt worden. Het zal u dan ook vergeven worden als u denkt dat de hoofdschotel over heel Navarra uit lamspoot bestaat, meestal in een 'chilindrón', met een pittige, verse tomatensaus, gestoofde rode paprika's en patat natuurlijk. Tip: gebruik een groot servet.
De rivieren die van de Pyreneeën naar de Ebro lopen, zijn beroemd om hun forellen. Ze worden meestal gegrild geserveerd met plakjes ham, of met kardoen, een lokale variant van de artisjokfamilie. Erg populair zijn glasaaltjes (angulas), vaak op toast geserveerd met een roomsaus en de witte asperges die soms in een tortilla verwerkt worden. Men vindt hier ook een typische streekgroente, 'borraja' genaamd, met een lange (60 cm) witte stengel en groene bladeren (u kan het zich voorstellen als een lange distel) die alleen in Navarra groeit en die elk jaar in september terug te vinden is op de kaart van de plaatselijke restaurants, meestal in een gerecht met chilindrón. De bekendste kazen uit Navarra zijn twee schapekazen, die een officiële herkomstbenaming (D.O.) bezitten:
'Idiazábal', die ook in País Vasco gemaakt wordt, en 'Roncal' uit de Valle de Roncal.

D.O. Navarra
Men krijgt soms wel eens de indruk dat de geschiedenis van een bepaald wijngebied in Spanje langer is dan die van elk ander wijngebied... Maar Navarra kan in ieder geval aanspraak maken op de oudste commerciële wijngaard, in Funes, bij de rivier Arga. De Romeinen plantten deze wijngaard in de 2º eeuw vóór onze jaartelling om hun troepen in Noord-Spanje te bevoorraden.
Navarra (zoals het toen genoemd werd) profiteerde van haar ligging op de pelgrimsroute naar Santiago en de wijnhandel bloeide zelfs onder het moorse bewind (die er hier nogal on-islamitisch en enthousisast op schenen te reageren) en meer nog toen Navarra één van de machtigste koninkrijken van de Middeleeuwen was. Aan het begin van de 13º eeuw bracht Theobald I wijnstokken mee uit Champagne en plantte ze in zijn wijngaard in Olite, op een plek die La Serna heette. Toeval wil dat het dezelfde plaats was waar nu EVENA gevestigd is.
Theobald II werd in 1234 gekroond en omdat hij Graaf van Champagne was, ging Navarra deel uitmaken van Frankrijk. Dat bleef zo (doorgegeven van de ene adelijke Franse familie op de andere), totdat Ferdinand 'El Católico' (1452-1515) in 1512 alle gronden bezuiden de Pyreneeën annexeerde en de eerste koning van een verenigd Spanje werd. Navarra was slechts een klein stukje land in het grote koninkrijk dat technisch gesproken bleef bestaan tot Louis XVI in 1791 afzag van de titel 'Koning van Frankrijk en Navarra' en 'Koning van de Fransen' werd.
Ondertussen was Navarra, aan de Spaanse kant van de Pyreneeën, een welvarende provincie geworden met weilanden en boerderijen, granen, vee... en wijn. Eind 19º eeuw was wijn het belangrijkste agrarische product van Navarra, maar zo dicht bij Frankrijk en de Atlantische havens was het een makkelijke prooi voor de Oïdium-plaag.
Oïdium velde Bordeaux in 1852, en de wijnproducenten uit dit gebied haastten zich zuidwaarts om Spaanse wijn uit Navarra en andere gebieden te kopen om hun voorraden aan te vullen. Drie jaar later waren ook de wijngaarden in Navarra aangetast en er kwam een einde aan de euforie van stijgende export naar Frankrijk. Franse en Spaanse boeren vochten terug, maar ze hadden nog maar net een middel gevonden waarmee ze de schimmel konden bestrijden, of de tweede ramp meldde zich aan in de vorm van een luis: Phylloxera. 64% (1,6 miljoen ha) van de Franse wijngaarden werd verwoest en de vraag naar Spaanse wijnen was nog nooit zo hoog geweest. Vóór Phylloxera toesloeg was het totale wijngaardareaal in Navarra, ondertussen hersteld van de Oïdiumplaag, uitgebreid van ongeveer 30.000 ha in 1879 tot ruim 49.000 ha in 1891. In 1892 bereikte Phylloxera Navarra en 4 jaar later bleef daar nog slechts 713 ha van over: 98,6% van alle wijngaarden was verwoest.
Inmiddels hadden de Fransen geleerd te enten op Amerikaanse onderstokken en de nieuwe Provinciale Agrarische Dienst moedigde heraanplanting sterk aan en stak er veel geld in. Tegen 1906 stonden er 11.350 ha nieuwe, geënte wijnstokken in de grond en tegen 1920 was dat opgelopen tot 26.330 ha. In 1990 bedroeg de totale oppervlakte van wijngaarden die de naam D.O. Navarra mogen gebruiken, 17.900 ha.
Begin deze eeuw werden de eerste coöperaties opgericht en ze waren zowel socio-religieus als commercieel ingesteld. Dit zou het gezicht van de Navarra wijnen worden voor de komende 50 á 60 jaar: steeds meer coöperaties, die veel alledag wijn produceren en een paar kwaliteits bodegas die blijven proberen om de export naar Frankrijk en andere landen te verhogen. Echte vooruitgang in gebottelde wijnen werd de laatste 20 jaar geboekt. In 1972 verkocht Navarra 7.378 hl wijn op fles. In 1989 was dat gestegen tot 174.124 hl (¡een stijging van 2300%!), waarvan ongeveer een derde voor de export bestemd was.

Geografie en geologie
Navarra heeft een golvend landschap en ligt in de vlakte van de Ebro. Het wordt onderverdeeld in 5 subzones: Tierra Estella, Valdizarbe, Baja Montaña, Ribera Alta en Ribera Baja. Zowel het klimaat als de wijn zijn in elk van de 5 gebieden zeer verschillen, maar de bodemgesteldheid daarentegen is min of meer gelijk: zachte, diepe, vruchtbare bovengrond van lichte consistentie; ondergrond van grind met voornamelijk kalkhoudend vast gesteente dat uitstekend geschikt is voor het verbouwen van druivenstokken. In Ribera Baja droogt de bodem uit, en wordt licht en zanderig en is dus van mindere kwaliteit. De wijngaarden liggen op hoogtes van 250 tot 560 m.

Klimaat
Baja Montaña, Valdizarbe en Tierra Estella liggen aan de rivier en dichtbij de van de Pyreneeën. Die gunstige ligging brengt een droog klimaat met een hogere vochtigheidsgraad (geen gebrek aan regen in de zomer en warm als de druiven moeten rijpen) met zich mee. De gemiddelde neerslag in deze drie subzones over de laatste 20 jaar bedroeg 525 mm per jaar. In 1991/92 was dat 626 mm. De gemiddelde temperatuur bedraagt 12,3ºC met een piek van 28ºC in de zomer en dieptepunt van -2º in de winter.
De subzone Ribera Alta kan klimatologisch gezien in tweeën worden gedeeld. In het noorden (Comarcas: Olite en Lerin) heerst een continentaal klimaat, iets droger dan in de aangrenzende subzones, de gemiddelde neerslag bedraagt 525 mm, de gemiddelde temperatuur 13ºC, en er is soms een periode van gebrek aan water. Het zuiden (comarca
Marcilla) benadert een semi-aride klimaat met een gemiddelde neerslag van 435 mm en een gemiddelde temperatuur tot 13,6ºC.
De Ribera Baja is nog droger, de jaarlijkse neerslag bedraagt 350 mm en de gemiddelde temperatuur 14ºC.

Druiven en opbrengst
De Consejo Regulador van Navarra deelt de druivensoorten op in drie categorieën: 'aanbevolen', 'toegestaan' en 'experimenteel'. Om uitdrukking te geven aan de inspanningen die Navarra zich getroost om aan de marktvraag te beantwoorden, werd de lijst van aanbevolen en toegestane druivenvariëteiten kort geleden grondig herzien, met het volgend resultaat:
Aanbevolen blauw: (met % aandeel in 1994): tempranillo (15%); mazuelo (2); graciano (1%); garnacha tinta (67%); cabernet-sauvignon (2%).
Toegestaan blauw: merlot (2%).
Aanbevolen wit: viura (6); moscatel de grano menudo (muscat de frontignan 1%).
Toegestaan wit: malvasía riojana (½%); chardonnay (½%); garnacha blanca (< 0,1%).

Bij nieuwe aanplant worden de garnacha stokken vervangen door tempranillo en door cabernet-sauvignon. In 1989/90 begon het herplantings plan als volgt: tempranillo 60%; cabernet-sauvignon 20%; viura 10%; mazuelo 5%; garnacha 4%; andere 1%.
In de toekomst zal het deel garnacha sterk dalen ten gunste van druiven van hogere kwaliteit. Dat zou moeten resulteren in het geplande 'ideale situatie' in het jaar 2000: garnacha 35%; tempranillo 31%; cabernet-sauvignon 16%; macabeo 11%; andere 7%.
Deze nieuwe indeling is goedgekeurd door de Consejo Regulador en zal bevestigd worden bij de volgende aanpassing van de D.O. wetgeving.

Expirimentele druivenvariëteiten
In 1982 en 1984 plantte EVENA experimentele wijngaarden aan met 35 Europese en Amerikaanse druivenvariëteiten.
Blauw: garnacha, tempranillo, mazuelo, cabernet-sauvignon, merlot, monastrell, ruby cabernet, graciano, cinsault, bolicaire, alicante, gamay, royalty, tinta de toro, cabernet-franc, pinot noir, syrah noir.
Wit: macabeo, xarel.lo, parellada, chardonnay, french-colombard, semillon, chenin blanc, pinot blanc, riesling, barberá, gewürtztraminer, sangiovese en thomson seedless (sultanine).

De officiële maximum opbrengst is als volgt:
Ribera Baja - 8000 k/ha (wit) en 6000 k/ha (rood).
Andere subzones: 6000 k/ha (wit) en 5000 k/ha (rood).

De opbrengst is in alle gevallen 70 liter per 100 kilo.

In de praktijk ligt de gemiddelde opbrengst voor de 5 subzones van 2492 k/ha in Ribera Alta tot 5091 k/ha op de droge, zanderige bodem van Ribera Baja. Dit is 17 á 36 hl/ha.

Wijnbouw
Behalve de verbouwing van 36 verschillende druivenvariëteiten, experimenteert EVENA ook met onderstokken. Er wordt eindeloos gezocht naar de beste combinaties welke variëteit gedijt het best op welke onderstok. Van de 12 stokken die in Navarra geïdentificeerd zijn, werden de volgende als beste voor hun doel beoordeeld:
Rupestris de Lot: 80% van de wijngaard maar wordt niet herplant. Het is een goede, harde wijnstok, zeer geschikt voor kalkhoudende grond maar reageert slecht op droge wind en hoge vochtigheid. Daarom stappen vele wijnboeren over op:
420 A Millardet de Grasset: (5%)een V.ripara x V. berlandieri kruising. Deze onderstok vindt men in de betere wijngaarden over heel Europa en is goed aangepast aan kalkbodems. 99 Richter: is de keuze van veel boeren in het zuiden van de D.O. Het is een V.berlandieri X V.rupestris kruising en is zeer resistent tegen droge condities.
Andere gebruikte onderstokken zijn 110 Richter, die het goed doet in een droge omgeving, 41B voor hoog gelegen kalkbodems en SO4 voor de meer vruchtbare gebieden.

Het snoeien van de wijnranken wordt bepaald door de climatologische omstandigheden en het oogstplan van de boer. De methoden 'Guyot', 'Cordón' (Geneefse Dubbele Gordijn) en 'Gobelet' worden toegepast op respectievelijk koele, warme en zeer warme plaatsen. EVENA moedigt het mechanisch oogsten aan. Hiervoor is opbinden nodig, maar die keuze ligt uiteindelijk bij de wijnboer.
EVENA demonstreerde in oktober 1990 de Braud-oogstmachine, maar er moet nog een lange weg worden afgelegd. Eerst moet de Consejo Regulador toestemming verlenen en dan moeten de wijnboeren bereid zijn om hun wijngaarden in espalier te herplanten. Momenteel is slechts 600 ha in Navarra op die wijze aangeplant.
Volgens EVENA zal de markt beslissen. Als Navarra's populairste wijn in het buitenland de rosado wijn blijft, dan kunnen de huidige wijngaarden nog 20 á 30 jaar meegaan. Maar als Navarra erin slaagt om de kwaliteit en kwantiteit van zijn rode te verbeteren, met prijsstijging tot gevolg, door tempranillo te verbouwen in plaats van garnacha, dan zullen de wijnboeren zeker die richting inslaan. En als ze dan toch tot heraanplant moeten overgaan, kunnen ze dat net zo goed langs leidraden doen.
De aanleg van de wijnstokken is nu in 'marco real' en 'ancho' (een bredere, rechthoekige versie), met 1,2 m tussen de ranken en 1,6 tot 3 m tussen de rijen.

Cryptogame ziekten
De wijnranken uit Navarra zijn meestal gezond en schimmel en cryptogame ziekten zijn zeldzaam. Baja Montaña heeft soms te kampen met Botrytis en Oïdium, de laatste keer was in 1988. Peronospora komt zelden voor. Er wordt 2 á 3 keer per jaar gesproeid. Het beste is om in juli voor de laatste maal te sproeien, maar soms worden de planten ook in augustus nog behandeld.

Insektenplagen
Biral of de Cochylismot komt veel voor in Navarra en de plantluis Thrips belaagt soms de tempranillo stokken, waardoor de bladeren vervormd worden.
Rode spin komt sporadisch voor. Al deze plagen zijn gemakkelijk onder controle te houden door de normale behandelingen.

Natuurrampen
Elke 2 of 3 jaar hebben de hoger gelegen hellingen te kampen met vorst en er zijn natuurlijk ook de onafwendbare zomerstormen, regen en wind, en af en toe een hagelbui. Geen van die weersomstandigheden vormt echter een reële bedreiging en men kan stellen dat Navarra over 't algemeen een gunstig klimaat heeft. De oogst begint rond 20 september met tempranillo. Dan volgen cabernet (5 oktober), garnacha (6 oktober) en de andere druiven. Het laatst is mazuelo aan de beurt (12 oktober).

Wijnbereiding
De grootste uitdaging waarmee wijnboeren in Navarra te kampen hebben is dezelfde als die van hun companen in de rest van het land: je kan de beste oenoloog hebben, het efficiënste bodegapersoneel, de beste uitrusting, de recentste computers en de betrouwbaarste temperatuurcontroles, maar dat alles is tevergeefs als de druiven 2 uur lang liggen te koken in de bak van een tractor die met 20km per uur naar de bodega rijdt. Soms hebben de druiven die in de bodega worden afgeleverd een temperatuur van tussen de 25 en 30ºC. Als de bodega de mogelijkheid heeft om de druiven nog voor het persen snel te koelen, is de kans op goede wijn nog aanwezig, maar het leed is dan meestal al geschied.
Je kan de individuele boer aanmoedigen, hem helpen met je deskundigheid, maar je kan hem niet dwingen een nieuwe, snelle, overdekte truck te kopen om zijn druiven in te vervoeren. Tenzij je z'n vracht weigert en daar zou je wel eens een onaanvaardbare prijs voor kunnen moeten betalen als je gewoonlijk zaken doet met wijnboeren onder contract. EVENA is een campagne gestart om de boodschap over te brengen dat een snel transport tussen wijngaard en bodega vooral voor witte en rosado wijnen belangrijk is.
In heel Navarra maken de wijnproducenten gebruik van roestvrijstalen gistingstanks. Witte en rosado wijnen worden gekoeld tot 18 à 20ºC en rode tot 25 à 30ºC. De computergestuurde uitrusting maakt de aanpassing van de temperatuur mogelijk. Bij het bepalen van de temperatuur houdt men rekening met de druivenvariëteit en de toestand en rijpheid van de druiven. Druiven voor witte wijn hebben meestal geen schilweking (er zijn wel experimenten gaande met een korte schilweking, opdat er meer primaire aroma's vrijkomen); druiven voor rosado wijnen (meestal garnacha) laat men 2 á 8 uur inweken, afhankelijk van de temperatuur en rijpheid van de druiven, en blauwe druiven ondergaan de alcoholische gisting (12 á 16 dagen) bij volledige schilweking.
Alleen de wijnen die bestemd zijn voor crianza, ondergaan een volledige melkzuurgisting. Het komt echter wel eens voor dat een vat Vino Joven (of Sin Crianza) spontaan een tweede gisting begint. De instrumenten geven dit meteen aan en de producent doet dan het nodige om deze spontane gisting te stoppen. Jonge Navarra wijnen hebben al het zuur nodig dat ze kunnen krijgen en het melkzuur zorgt ervoor dat de wijnen fris en in balans zijn.
Tot voor kort waren Crianza wijnen zeldzaam in Navarra. Sommige oudere bedrijven hebben hun beste wijnen natuurlijk altijd al op hout laten rijpen, maar het merendeel van de wijnproductie bestond uit jóvenes. Zelfs vandaag nog vertegenwoordigt crianza slechts 16.000 barricas per oogst, dat betekent 3,6 miljoen liter op een totaal van 60 miljoen liter D.O. wijn (6%). Eikenhouten vaten zijn duur, en je wijn het crianza systeem laten ondergaan, tegen de belofte dat je er veel later een hogere prijs voor zal krijgen, vereist heel wat vertrouwen als je gewend bent dit jaar te oogsten en volgend jaar te verkopen. Vooral EVENA hoopt dat steeds meer bodegas overgaan op de productie van crianza wijnen, vooral als het aandeel van de tempranillo toeneemt.

De wijnen
Navarra was waarschijnlijk tot voor kort het meest bekend om zijn rosado wijnen, gemaakt van de garnacha druif. Ze behoren zonder twijfel tot de beste van Spanje, maar omdat de vraag naar rosado wijnen voorlopig niet stijgt, worden steeds meer rode en witte wijnen gemaakt. We stellen ook een stijgend marktaandeel voor zoete moscatels vast, van 15% en meer.
Voorlopig is het aandeel van de wijngaarden voor witte wijn zo klein (hoewel stijgende) dat hun invloed tot een minimum beperkt blijft. Toch komen er nieuwe ideeën uit Navarra die nadere beschouwing waard zijn: een tikje chardonnay bij de viura om de koude, staalachtige, droge ondertoon van deze laatste wat meer elegantie en pit te geven; nieuwe soorten gist voor viura zodat primaire smaken beter behouden blijven en de wijn een sauvignon achtige kruisbessensmaak krijgt; op hout gegiste (maar geen Crianza) viura met net genoeg vanille om haar een knisperige afdronk te geven die naar meer smaakt.
Op het gebied van rode wijnen gebeuren ook spannende dingen nu de tempranillo en cabernet-sauvignon van zich laten horen. Rode wijnen van 100% garnacha kunnen heerlijk fruitig zijn als ze jong gedronken worden maar ze ouderen slecht. Een weloverwogen compositie van blauwe druiven kunnen voortreffelijke wijnen geven. Een bevoegde instantie heeft een 'ideaal recept' uitgegeven voor het soort rode wijn dat Navarra zou moeten produceren als de aanplant in de wijngaarden in de juiste verhouding is: 60% tempranillo, 10% mazuelo, 5 à 10% graciano en 20 á 25% garnacha, cabernet of wat de producent ook verkiest. Een andere, kleine, onafhankelijke bodega plantte zo'n 10 jaar geleden haar wijngaard opnieuw aan met cabernet-sauvignon, merlot en tempranillo en brengt, zonder op de kosten te letten, een heerlijke compositie van die druiven op de markt, die in 'wijn-boutiques' verkocht wordt.
Dit zijn zo de ontwikkelingen in Navarra in 1991, die het een van Spanje's meest vernieuwende en spannende wijngebieden maken.
De reglementering voor rijping en nomenclatuur is dezelfde als voor andere Spaanse rode wijnen (zie hoofdstuk 1) en men gebruikt zowel Amerikaans als Frans eikenhout.